
Origem do Jornal Wòniherya
Bonifácio Júlio Raça
WÒNIHERYA elalèryo yèle entthuna wàlattula amakhuwa óthène, n´ale amphenteleya ni nttàva nenla, ohela-mo mùpuwelo aya wìra ninnuwiherye Nloko nóthène, ni wìra nttàva n’Emakhuwa nisuweliwe. Vèkékhayi, néttètta mapuro kamosa-kamosa a elapo ela ya vathi, nnówerya oweha wìra atthu a maloko óthène a mulaponi-mu anniwanela okhala waya ni wìxòniherya wìra ákhala. Atthu ene yàla anìxòniherya mwa inamuna sòvirikana: akina annilepa itthu sinàminyàya ehelaka ekanyero variyari va nttàva ninlavulàya; akina annòniherya mùpuwelo aya yípaka masipo yàle yìxuttihiwàya nàmuharoiy’aya; akina-tho t’ale ankwerethasa ehelaka ilataratho sa sóthène iye maitho aya sinónàya ni miru saya sinùpuwelàya.
Vavo nto, hiyo nnaikoha wi: hiyo Nloko n’amakhuwa ninrowa wìxòniherya enamuna xèni mòlumwenkuni-mu? Nttàva nahu ninrowa osuweliwa sayí nihilepaka? Ohòlo ninrowàhu-wo nttàva nahu khanni nikhwé nàhiheleru mulìvuruni walá mmapaweni ni owìxuttiha atthu wìra elavuleke?
Mwa sìso, nihùpuwela wi nàlattule amakhuwa óthène n’ale-tho ansiveliwa ni nttàva nenla wi nipatxerye olepa, wìra atthu a elapo ya vathi esuwele wìra hiyo amakhuwa n’atthu ari ni nttàva naya ni mùpuwelo aya.
Numalá wùpuwela etthu ene yèla, nòvánela n’atthu kamosa-kamosa amphentela nttàva n’Emakhuwa; tivó nàhithukumana nihiku nòkiserya na mwèri wa néthanu ni tthàru, mwàkha wa ikonto pìli ni miloko mìli ni mwàkha mmosa (31/08/2021). Vamukumánelo yòla nàhivarihana ovaha elalèryo yèla nsina na WÒNIHERYA. Vamphaveleya wìra WÒNIHERYA nikhale nlaka nenle Amakhuwa óthène anìxòniheryàya vóhòva etthu, wìra HIYO N’AXINÈNE elapo ela Muluku enivahalyàwe n’iye sóthène siri mùmu. Ni vàvo, ninniroromela wìra hiyo óthène nikhale atthu òwìwanana, òphentana, annema ni anwanela murettele, exariya ni muruweryo w’elapo. Nikhale-tho atthu anámini ni ankupali wìra mihakhu s’élapo ti sawihu hiyo óthène. Tthiri, naiwananaru ni okhaliheryana nnimópola elapo ahu. Hiyo Amakhuwa nihàna okhuma mwèpotthani, nihiyaka wàrumèla ale annihàxa enìyeryaka mihakhu sahu. Nihàna okhala atthu òkhómala ni òsiveliwa ni mukhalelo w’Ephattu ahu.
Vanàmwi vari sìso, yókhala yòrípiha murima: atthu antxène khantthuna mukhalelo aya. Awo annúliwa muró olavula Emakhuwa, yùpuwelaka wìra ole onlavula Emakhuwa, mutthu òhirérela nttittimiho. Mw’atthu ene yàla ninnàvekela wìra yìsópole, okhala wìra anètta mòpotthiwani. Atthu ene yàla anànyiherya wìra mattàva àtthu akina takhanle òrérela olavuliwa.
Àyo, etthu yórèra wíxutta mattàva makina, nnya etthu yòtepexa orèra ottittimiha ni wunnuwiha nttàva nahu. Khàvo mutthu a sìwe onrowa wunnuwiha nttàva nahu, hiyo nàxinène ti ninrowa wunnuwiha. Nìnvekela wìra atthu óthène anlavula Emakhuwa yìttottopeke, okhala wìra Emakhuwa nttàva nòlavulexiwa, khahiyo oMosampíkhiru nno pàhi, nave-tho mpantte wóhittó w’élapo yóthène ya w’Afrika. Okhala wìra numalá Eswahili, Emakhuwa nttàva na nenli nòlavulexiwa wenno.
Ohiya vo, ninnivekela wìra óthène ahu nìwanane wìra nttàva nahu nisuweliwe mulaponi móthène. Atthu ephwanyeke sólempwa s’Emakhuwa wìra nttàva nahu nihikhwé.
Munlakani-mu nnòlalèryanaka ihapari sa mapuro kamosa-kamosa a elapo ahu y’oMosampìkhi, vantxénexa Wámphula ni mapuro ale anlavuliwa Emakhuwa. Nnóphwanya-tho mùmu ehùhu yósoma ni olepa orattène Emakhuwa, otthekula n’ithale s’ephatthu n’itthu sikina sinrérela wìxuttihana variyari v’ekumi, mukhalelo wóratta ni wósyaka iretta, wálela axinamwane ni nttittimiho, mwaha wa etìni, mukhalelo wòhólela elapo, ni sikina sòhàlikeleya.
Wòpatxeryani nno nnùpuwela wìra elalèryo ene yèla ekhumeke miyèri sóthène, nnya ohòlo onrowàhu-wo, Muluku anivaha ekumi n’ikuru, nnimwìra sóthène sinweryàhu wìra kusampi ekhumeke isumana sóthène hatá mahiku óthène. Ninnàphentela atthu óthène ekumi, murettele, ophenta ni wìwanana, niwanelaka exariya ni ihakhi s’apinatamu óthène a mulaponi mwahu.